recensies

In zijn nieuwe roman Muggepuut verkent Herman Brusselmans opnieuw de grenzen van literatuur en post-postmoderne filosofie, met een held die de lezer bovendien ook nog eens een kijkje in de keuken van het scheppingsproces gunt. Verder veel handdoeken en stoplichten.

Nadat literatuur zich eeuwenlang voornamelijk bezig had gehouden met het grote en imposante – God, oorlog, seks – verschoof de aandacht in de moderne roman na de Verlichting meer en meer naar de gewone man. Sinds een eeuw of twee zijn de letteren wereldwijd zelfs fors aan het proletariseren: naturalisme, Madame Bovary, Moby Dick, etc. etc. – in grote romans speelt de kleine man steevast de hoofdrol. Wat wel bleef was de conventie over waaraan een roman moest voldoen. Plot en psychologische ontwikkeling duiken in de literatuurkritiek steeds weer op als onuitgesproken voorwaarden. Aan de rafelranden van de letteren wordt aan die al te gemakkelijke vooronderstellingen gemorreld, en dat is maar goed ook, want het literatuurlandschap wordt intussen bedolven onder de writing-by-numbersboeken, literaire equivalenten van muzak en MOR, hapklare brokken voor een weinig avontuurlijk, bangelijk publiek. Voorspelbaarheid troef, omdat de markt daarom vraagt.

Geen machinaal maatwerk
In de interessantere boeken gaan de vanzelfsprekendheden als eerste overboord en worden de mogelijkheden die kunst kan bieden juist ten volle uitgenut. Inmiddels bestaat alweer een lange traditie van dat soort schrijven, overigens niet altijd even geslaagd, maar tenminste interessanter dan het machinale maakwerk dat de shortlists doorgaans vult. Voorbeelden van hoe het ook kan, gaan minimaal terug tot Tristram Shandy, een roman waar nu eens helemaal niets in gebeurt, tevens een biografie die ophoudt bij de geboorte van het onderwerp, zodat iedere vorm van psychologische ontwikkeling en identificatie met de hoofdpersoon in de kiem wordt gesmoord. Geen plot en van enig mentaal leven is al evenmin sprake. Daarmee – en met zijn even onnavolgbare als briljante stijl – zette Sterne de toon voor een hele reeks al dan niet bewuste navolgers.

In het Nederlandse taalgebied is de Vlaamse schrijver Herman Brusselmans de belangrijkste actuele beoefenaar van het genre. Begonnen als doorsneeschrijver over de liefde, ontwikkelde hij zich met name in De man die werk vond tot een auteur die met schroevendraaier en waterpomptang de letteren te lijf gaat. Konden vroege meesterwerken als de Ex-trilogie nog worden gelezen als excentrieke soortgenoten van het naturalisme dat tot in onze dagen de literatuur in een ijzeren greep houdt, naarmate zijn oeuvre groeit buigt hij steeds verder af van wat de massa voortbrengt.

Plot was zijn eerste slachtoffer: het is vrijwel ondoenlijk om in kort bestek een opsomming te maken van wat zich in zijn boeken afspeelt. Degene die dat toch wil proberen, heeft slechts de keuze tussen de droge vaststelling dat ze nergens over gaan, en het volledig, inclusief punten en komma’s navertellen van het hele verhaal. De laatste jaren raakt Brusselmans dan ook nog aan de essentie van literatuur als kunstvorm zelf. Hier zien we een parallel met de ontwikkelingen in de beeldende kunsten. Door diverse oorzaken, variërend van uitvindingen als fotografie en film tot en met nieuwe wijsgerige inzichten die de tijdgeest een zekere richting opstuurden, het evoluerende memenveld en zaken als industrialisatie en het effect daarvan op de perceptie die mensen van zichzelf hadden, kreeg beeldende kunst aan het begin van de moderniteit een radicaal andere functie. Het weergeven van de werkelijkheid zoals bijvoorbeeld het schildersoog die waarnam maakte plaats voor een problematisering van de kunst en de media waarvan zij gebruik maakte zelf. Kubisme en andere modernistische stromingen waren nog maar een halfhartige tussenstap, met name in de Verenigde Staten verhieven uiteenlopende schilders als Barnett Newman en Chuck Close het schilderen zelf tot onderwerp van hun kunst. Hun stijlen verschillen enorm, de onderliggende motivatie is vergelijkbaar en put uit dezelfde bron.

Eenzame enkeling
In de letteren heeft die aanpak weinig navolging gekregen. De overgrote meerderheid van de literaire produktie komt niet verder dan het scheppen van een illusie, zoals de realistische sch...


Gerelateerde boeken: