recensies

De overeenkomsten tussen de Vlaamse rebel Herman Brusselmans en J.J. Voskuil zijn groter dan menig criticus wil aanvaarden, betoogt Joost Zwagerman hieronder. Met zijn nieuwste boek `Bloemen op mijn graf' werkt Brusselmans verder aan zijn `eenmans-Bureau' waar niet een benepen bureaucratie heerst maar walging en paranoia.

Wanneer in de literaire kritiek J.J. Voskuils romancyclus Het Bureau wordt bejubeld, gebeurt dat vaak met argumenten die je perfect kunt gebruiken om het werk van Herman Brusselmans te typeren. Zo schreef Aleijd Truijens in de volkskrant: `Maar wat dit werk (Het Bureau - JZ) tot een roman maakt, is de verdichting van al die beleefde dagen tot de beschreven momenten, en de blikvernauwing van een schrijver die zich geknecht en gevangen voelde in een zinloos bestaan.' Grappig: in één zin raakt Truijens hier onbedoeld aan de kern van de vele cynische Btusselmans-boeken, van De man die werk vond tot en met Logica voor idioten.

In NRC Handelsblad vroeg Arnold Heumakers zich af: `Wat is het toch dat die lezers in Voskuils romans aantrekt? Ongetwijfeld de herkenbaarheid, de met droge humor geschilderde portrettengalerij waarin zij ook zelf makkelijk een plaatsje hadden kunnen vinden. Voskuil verdubbelt, in een tegelijk uitgesponnen en geconcentreerde vorm, de alledaagse werkelijkheid met inbegrip van haar meest futiele details.' Vervang de naam Voskuil voor die van Brusselmans en Heumakers beschrijft hier feilloos de werkwijze van de (niet meer zo) Jonge Vlaamse Oppergod, alsmede de belangrijkste reden waarom Brusselmans met bijna iedere roman vele lezers aan zich weet te binden.

In een aantal opzichten zijn Voskuil en Brusselmans inderdaad two of a kind. Beiden benen in hun werk de dagelijkse beslommeringen van hun hoofdfiguur tot in bizarre details uit; beiden schromen niet de herhaling en de redundantie; beiden is het boek na boek te doen om dezelfde wassende onderstroom van solipsisme en claustrofobie. En net als Voskuil bedient ook Brusselmans zich van `droge humor' en kennen zijn romans een `uitgesponnen en tegelijk geconcentreerde vorm'. Het merkwaardige is helaas dat Brusselmans in de kritiek vaak wordt afgestraft vanwege dezelfde eigenschappen waarmee Voskuil nu juist wordt gecomplimenteerd: droge humor, redundantie, futiele en krankzinnige details, op de spits gedreven realisme. Heumakers parafraserend kun je je afvragen: wat is het toch waarom Brusselmans de strafpunten krijgt om redenen die bij Voskuil juist als kwaliteiten worden genoemd?

Het antwoord heeft te maken met dat ene, allesbepalende verschil tussen beide schrijvers. Als het gaat om de houding die beide schrijvers innemen tegenover hun eigen materiaal alsmede de werkelijkheid waaraan ze hun materiaal ordenen, blijken de twee ineens elkaars tegenbeeld. Voskuil versus Brusselmans is bourgeoisie versus bohème. Voskuils Maarten Koning belichaamt het innerlijk en versluierd verzet van de burger tegen bureaucratie en buitenwereld. Brusselmans' hoofdfiguren zijn zelfverklaarde bohémiens die zich met openlijke en opzettelijk overschreeuwde walging van het burgerdom afkeren. Opnieuw Aleid Truijens in de Volkskrant. `"Herkenning" mag geen doorslaggevend literair criterium zijn. Voor identificatie alleen hebben we de literatuur niet nodig.'

Wie zal het er niét mee eens zijn? Toch kan het niet anders of veel critici sympathiseren méér en sterker met Maarten Koning dan met Brusselmans alter ego's, eenvoudigweg omdat de wereld van Koning dichter bij de hunne staat. De verklaring voor het verschil in waardering is dus tamelijk ontnuchterend: de meeste recensenten herkennen zich veel meer in de gedachte- en gevoelswereld van Maarten Koning dan in die van de hoofdfiguren van Brusselmans. Dat weet ik, omdat ik in Maarten Koning de gemiddelde Nederlandse boekbespreker herken. Zet alle gezichtsbepalende Nederlandse critici voor drie maanden in één grote ruimte, en er ontstaat vanzelf een sfeer waar ze bij het P.J. Meertensinstituut nog een puntje aan kunnen zuigen, terwijl de kans me klein lijkt dat er in die drie maanden een Brusselmanssfeer komt te hangen van seks, drank, angst, walging en wanhopige provocatie.

Intussen werkt Herman Brusselmans aan een oeuvre dat in omvang Het Bureau wel eens naar de k...


Gerelateerde boeken: